در آغاز قرن دوم هجري- هشتم ميلادي، سپاه اسلام همچنان درگيرِ فتح سرزمين‌هاي شرقي ايران بود و به ويژه در سرزمين باستاني سُغد با مقاومت شديدي روبه‌رو شد.
اين سرزمين، در شرق ايران زمين قرار داشت و شهرهاي سمرقند و بخارا مراكز اصلي آن بودند. سغد در آن هنگام كه مورد حمله اعراب قرار گرفت، براي حدود هزار سال مركز نگهباني از راه ابريشم و ترويج آيين‌هاي ايراني در چين و ماچين بود و گرانيگاه فرهنگ ايراني محسوب مي‌شد.
سغد و خوارزم و بلخ و سرزمين‌هاي پيرامون آن در دوران اسلامي در قالب خراسان بزرگ با هم ادغام شد. اين سرزمين كه از طبرستان باستاني تا مرزهاي تركمنستان و ازبكستان امروزين كشيده شده است، همان جايي بود كه در زمان حمله اسكندر به هخامنشيان بيشترين مقاومت را از خود نشان داد، و در زمان قيام ابومسلم خراساني نيز نطفه خيزش ايرانيان براي راندن امويان در همين جا بسته شد.
نخستين شاعران بزرگ فارسي زبان – رودكي و شهيد بلخي و فردوسي و...- در اين سرزمين‌زاده شدند، و اساطيري –مانند داستان رستم- را به نظم درآوردند كه به ويژه در اين قلمرو رواج داشت.
در آغاز قرن دوم هجري، زماني كه آخرين جنگاوران سغدي در برابر اعراب مقاومت مي‌كردند، مجموعه‌اي از اسناد در جايي به نام كوه مغ در قلعه‌اي پنهان شد، كه پس از هزار و دويست سال در قرن گذشته كشف شد. از ميان اين متون، طولاني‌تر از همه سند ازدواجي است كه به خوبي گوياي تمدن ايرانيان كهن و نوع روابط ميان زن و مرد در ايرانِ شرقي باستان است.
برابري حقوق زن و مرد، و آزادي روشن و دادگرانه ميان اين دو شريك زندگي، به همراه ذكر شرط و شروطي كه آشكارا براي حفظ اين آزادي تدوين شده، چنان صريح در متن سند آمده كه ما را از شرح اضافي بي‌نياز مي‌سازد. در اينجا متن سند ازدواج را با كمي ويرايش مي‌خوانيد:
به تاريخ دهمين سال سلطنت شاه ترخون. در ماهِ مسواويچ (دي ماه)، در آسمان روچ (آسمان روز). اوتكين ملقب به نيدن دختري به نام دغدغونچه ملقب به چته دختر ويوس را كه تحت قيموميت چير فرزند وخزنك پادشاه نوكت است، خواستگاري كرد و او را به زني گرفت. چير، اين زن تحت قيموميت خود را بر اساس قانون و با شرايط زير به عقد او درآورد: بگذار اوتكين، چته را همچون همسري محبوب و محترم داشته باشد.
به او خوراك و پوشاك، و تزئينات بدهد. او را با احترام و محبت در خانه خود به‌عنوان همسري با حقوق كامل نگهداري نمايد. همان طوري كه يك مرد شريف يك زن شريف را همسر خود مي‌سازد. و چته نيز اوتكين را همچون شوهر محبوب و محترم بدارد. او بايد مواظب رفاه و سعادت او باشد. چون كه زن شريف را مرد شريف شوهر است.
در آينده چنانچه اوتكين بدون اجازه چته، زن، كنيز يا خانم ديگري را بدون رضايت چته به خانه بياورد. پس اوتكين شوهر بايد به همسرش چته مبلغ سي درهم دينار سالم و خالص بپردازد. بعد از آن بگذار كه اين زن را نه به‌عنوان همسر و نه همچون كنيز نپذيرد و (چته) او را از نزدش براند.
در آتيه چنانچه اوتكين تصميم بگيرد كه اين چته را همچون زوجه ديگر نداشته باشد، در آن صورت بگذار كه او را با خوراك، با كالا، و اثاثيه با خود گرفته‌ام و مبلغ دريافتي‌اش بدون هيچ گونه تعهد آزاد كند و او را در قبال زوجه‌اش هيچ گونه تعهد ديگري نخواهد بود. و او به پرداخت هيچ چيز ديگري متعهد نمي‌گردد. سپس او مي‌تواند با همان زني كه مورد نظرش است ازدواج كند.
همچنين اگر چته تصميم بگيرد كه ديگر همسر اوتكين نباشد، پس بگذار كه او را ترك نمايد. در آن صورت بگذار او پوشاك قابل استفاده، تزئينات و كالايي را كه از اوتكين به او تعلق مي‌گيرد، از شوهرش نگيرد. اما اموال خصوصي و دارايي استحقاقي‌اش را بگذار با خودش ببرد. و او را در قبال شوهرش ديگر هيچ گونه تعهدي نخواهد بود و ديگر مديون به هيچ گونه پرداختي هم نخواهد بود. بعد از آن او حق دارد با هر مرد ديگري كه دلش بخواهد ازدواج كند.
اگر اوتكين مرتكب گناه يا اعمال زشت (جرمي) گردد خودش مسئول خواهد بود و بگذار خودش (جريمه را) بپردازد. چنانچه او به جهت غلام يا غلام بدهكار يا اسير به دست كسي گرفتار گردد يا تحت حمايت كسي برود (به موالي بپيوندد)، در آن صورت چته و فرزندان او بدون هيچ تعهدي بايد آزاد باشند.
اما اگر چته مرتكب گناهي يا رفتار زشتي (جرمي) گرديد بگذار خود او مسئول باشد. چنانچه او به حيث كنيز يا غلام بدهكار يا اسير به دست كسي گرفتار گرديد يا تحت حمايت كسي رفت، در آن صورت بايد اوتكين به همراه فرزندانش بدون هيچ گونه قيد و شرطي آزاد باشند.
به اين ترتيب يكي مسئول گناه و رفتار زشت ديگري نخواهد بود. سند عقد ازدواج حاضر در محل قوانين در حضور وخغوكان فرزند ورخمان منعقد گرديد و اشخاص زير حاضر بودند: سكاتچ فرزند شيشچ، چخرين فرزند رامچ، شاو فرزند ماخك، راقم سند رامتيش فرزند وغشفرن.
